آرامگاه عمر خیام نیشابوری در انتهای خیابان خیام، در جنوب شرقی نیشابور، استان خراسان رضوی قرار دارد. آرامگاه خیام در واقع مجموعه ای زیبا و دوستداشتنی است، که در سراسر سال از مسافران داخلی و خارجی خود به گرمی پذیرایی می کند.
عمر خیام در نیشابور از دنیا رفت و او را در گورستان مرکزی حیره ی نیشابور دفن کردند و در آن زمان برایش بنا یا یاد بود ویژه ای نساختند.
در جشن هزاره ی فردوسی انجمن آثار ملی آرامگاهی برای خیام ساخت. آرامگاه عمر خیام نیشابوری به شکل سکویی چهارگوش و ساختمان سنگی روباز ساخته شد.
موزه تخصصی خیام در نزدیکی مقبره آن در سال 1376 خورشیدی ساخته و در 28 اردیبهشت ماه، سال 1379 خورشیدی برای استفاده عموم افتتاح شد.
فعالیت تخصصی این موزه حفظ و نگه داری از ابزار و ادوات علم نجوم است. تندیس حکیم عمر خیام نیز در محوطه ی این موزه نگه داری می شود. این موزه دارای چهار بخش می باشد، که به شرح زیر است:
1) آثار مربوط به نجوم، شامل ابزار آلات رصد و ستاره شناسی، اسطر لاب، انواع قطب نماها و صور فلکی
2) ظروف مفرغی و فلزی معاصر با خیام از قرن پنجم تا هفتم هجری
3) شامل ظروف سفالین لعابدارمربوط به قرون سوم تا هفتم هجری قمری
4) شامل نسخ خطی، نسخ خطی نجوم و تابلوهای مربوط به حکیم عمر
معماری:
آرامگاه عمر خیام نیشابوری نمونه برجسته ترین معماری نوین ایران می باشد. که در نوع خود خاص و زیبا و دارای ویژگی های منحصر به فردی می باشد. طرح این آرامگاه تلفیقی موفق از عناصر سنتی و مدرن می باشد.
طرح آن متعلق به شخصی به نام هوشنگ سیحون، معمار و طراح و نقاش بزرگ و سرشناس ایرانی می باشد. سیحون طراح بناهای زیبای ایران ازجمله آرامگاه بوعلی سینا، آرامگاه نادرشاه افشار، فردوسی و کمال الملک نیز می باشد.
هوشنگ سیحون درباره ی طرح خود می گوید:« خیام در واقع سه شخصیت دارد، ریاضی‌دان، منجم و شاعر که باید هر سه شخصیت در بنا نشان داده می‌شد. »
آرامگاه عمر خیام نیشابوری در باغ قدیمی به مساحت 20 هزار متر مربع، قرار دارد. این آرامگاه در واقع مجموعه فرهنگی تفریحی زیبایی است که دارای امکانات فروانی مانند موزه، کتابخانه، مهمانخانه و دیگر امکانات برخوردار است.
بنای آرامگاه با ارتفاع 18 متری بر 10 پایه ستون قرار داردو بر دیواره های مشبک آن رباعیاتی از خیام بر روی کاشی ها نوشته شده است. اطراف بنا را درختان کاج های همیشه سبز احاطه کرده اند.
بنای آرامگاه عمر خیام نیشابوری از آهن و سنگ و به صورت گنبدی شکل با ارتفاع زیاد ساخته شده است و پایه های با اشکال هندسی و لوزی های بزرگ و کوچک به یکدیگر متصل شده اند.
پیشنهاد فانزی برای افرادی که به آرامگاه عمر خیام نیشابوری مراجعه می‌کنند:
پیشنهاد ویژه برای کسانی که به مکان‌های تفریحی، گردشگری در نزدیکی آرامگاه علاقه‌مند هستند، این افراد می توانند از آرامگاه عطار نیشابوری، آرامگاه حیدر یغما، افلاک نمای خیام، آرامگاه فضل بن شاذان و … بازدید کنند.
