استان اصفهان دارای قدیمی‌ترین شهرهای ایران می‌باشد. شهر اصفهان را در کتب و اسناد تاریخی به نام‌های آپادانه، آصف‌هان، اسباهان، اسبهان، اسپاتنا، اسپادانا، اسپدانه، اسپهان، اسپینر، اسفاهان، اسفهان، اصباهان، اصپدانه، گابیه، گبی، گی، نصف جهان و یهودیه و … می‌توان یافت.
شهر اصفهان دارای موزه های متنوع مانند گنجینه هنرهای تزئینی و هنرهای معاصر اصفهان، کاخ موزه چهل ستون، موزه تاریخ طبیعی، موزه آب، موزه حمام علی قلی آقا، باغ موزه پروانه‌ها، موزه شهدای اصفهان و … است.
برای اطلاعات بیشتر در رابطه با شهر و مردم اصفهان میتوانید مقاله فانزی راجع به آداب و رسوم اصفهان را مطالعه بفرمایید.
تاریخچه:
بیشتر باستان‌شناسان و تاریخ‌نگاران بر این باورند که این منطقه در دوران قبل از اسلام مخصوصاً دوران حکومت ساسانیان، به دلیل اینکه مرکز گرد‌آمدن سپاه بوده و سپاهان ناحیه جنوبی کشور مانند بختیاری، خوزستان، کرمان، سیستان، فارس و غیره در این منطقه جمع می‌شدند. آنجا را «اسپهان» گفته، بعد از فتح ایران توسط اعراب به علت آنکه در زبان عربی حرف «پ» وجود ندارد، با گذشت زمان به «اصفهان» تبدیل شده است.
براساس نوشته استاد پروداود «ارزش این وجه اشتقاق فقط در این است که می‌رساند در لهجه قدیمی اصفهان، اسباه به معنی سگ نیز بوده است.»
در اسناد تاریخی اطلاعات کافی و درستی به طور پیوسته از این شهر وجود ندارد، هرچند همه‌ی تاریخ‌نگاران بر این عقیده‌اند که اصفهان در مرکز فلات ایران قرار داشته است. در محل فعلی شهر آثار تاریخی، باستانی از دوران مختلف به یادگار مانده است، که نشان دهنده‌ی قدمت این شهر است.
این شهر تاریخی را به زمان حکومت طهمورث، سومین پادشاه سلسله پیشدادیان نسبت می‌دهند. در زمان کوروش بزرگ در جنگ بابِل یهودیان را از زندان نبوکدنصر شاه بابِل آزاد کرد، تعدادی از آنان به فلسطین رفته، شماری به ایران مهاجرت کردند و در منطقه دارالیهودیه مسکن گزیدند.
این منطقه در همسایگی منطقه جی بود که هر دو باهم ترکیب شده و اصفهان را ساختند.
در اسناد تاریخی آمده است دلیل انتخاب آن منطقه توسط یهودیان به دلیل مشابه بودن آب و خاک آن با اورشلیم بود. یهودیان مقداری از آب و خاک اورشلیم را همراه داشتند و به هر مکان که می‌رسیدند آب و خاک آن را آزمایش می‌کردند.
به دستور یزگرد اول در گابای (اصفهان) پادگان نظامی، برای تعلیم و تربیت سپاهان ساخته شد. به نظر می‌رسد نام اسپهان، جاگزین نام گی شد.
در سال 442 ه.ق دوران سلجوقی، اصفهان را پس از یک محاصره طولانی و ویرانگر گشود. شهر را به دستور مظفر نیشابوری سریعاً بازسازی شد و سه سال از مردم هیچ مالیاتی گرفته نشد. مردمی که در جنگ از شهر مهاجرت کرده بودند به خاطر بازسازی و پیشرفت سریع شهر بازگشتند.طغرل حکومت خود را از ری به اصفهان منتقل کرد.
اصفهان در دوران حکومت ملکشاه به اوج خود رسید آن هم به خاطر تدبیر و هوش وزیرش، خواجه نظام الملک طوسی بود، که باعث شد جمعیت آن دو برابر شود و بناهای زیبایی ساخته شود.
در دوران حکومت شاه عباس صفوی پایتخت از قزوین به اصفهان منتقل شد این انتخاب به دلیل علاقه‌مندی پادشاه به طبیعت اصفهان، دوری از مرزها، کاهش قدرت قزلباشان، بهبود تجارت و اقتصاد مملکت، ترس شاه از جانش بود.
در این دوران به خاطر شیخ بهایی بناهای متفاوتی با کاربردهای مختلف مانند مسجدها، آب‌انبارها، کاروان‌سراها و … در این شهر ساخته شد. این شهر زیبا در روزگار شاه عباس اول تا مرگ شاه عباس دوم برترین شهر خاورمیانه بود.
در زمان ناصرالدین شاه حاکم شهرهای اصفهان و فارس، کردستان و لرستان، یزد به دست مسعودمیرزا ظل‌السلطان بود. او برای داشتن نیروی نظامی خود تلاش فراوان کرد، در اصفهان فوج‌های نظامی با لباس و اسلحه‌ی ارتش اتریش تشکیل داد و برای تربیت آن‌ها از آلمان معلم‌های نظامی استخدام کرد.
ناصرالدین شاه از این حرکت ظل‌السلطان بیم داشت پس شبانه از حکومت آن را برکنار کرد و تنها شهر اصفهان را برایش باقی گذاشت. او در 34 حکومت در اصفهان، همه‌ی آثار تاریخی و بناهای دوران صفوی، باغ‌های ایرانی را ویران کرد.
پس از اشغال ایران توسط متفقین، اصفهان به محل دعوا و جنگ نیروهای محلی تبدیل شد. در آن دوران شهر به دلیل تأثیر حزب توده نیروی کار فروانی را در خود جای داد و به شهر صنعتی تبدیل شد.