مسجد سپهسالار | شگفتی معماری در قلب پایتخت
مسجد سپهسالار تهران، یکی از اولین و بزرگ‌ترین مساجد در تهران است. در کنار این مسجد، مدرسه‌ای به همین نام وجود دارد. این دو بنا در کنار عمارت بهارستان مجلس شورای ملی جای گرفته‌اند. وارد شدن به این مسجد و دیدن معماری زیبا و چشم‌نواز آن، حس و حال بی‌نظیری به بینندگان منتقل می‌کند.
گنبد باشکوه و زیبا، کاشی‌کاری‌های رنگارنگ و دیدنی و قسمت‌های مختلف مسجد، انسان را به سال‌های دور و تاریخ طولانی این مسجد می‌برد. اگر ساکن تهران هستید یا به این شهر سفر کرده‌اید، از این مکان تماشایی دیدن کنید. در این مقاله به معرفی و تاریخچه مسجد سپهسالار تهران می‌پردازیم. با فانزی همراه باشید.
بانی این مسجد، فردی به نام میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی بوده است. این فرد صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار بوده است. این مجموعه (مدرسه و مسجد) به عنوان دومین بنای باشکوه مذهبی در کشور به شمار می‌رود. البته اگر اولین بنا را بشناسید. بله!! اولین بنا نیز مدرسه چهارباغ اصفهان است.
میرزا حسین خان سپهسالار در سال 1258 هجری خورشیدی ساخت این بنا را آغاز کرد. وی در سال 1260 فوت کرد و برادرش تکمیل بنا را ادامه داد. البته وی نیز قبل از تکمیل این مجموعه از دنیا رفت. در نهایت این بنا توسط نائب‌التولیه‌های وقت تکمیل شده است. ساخت قسمت‌های اصلی این مجموعه تقریبا 5 سال طول کشید. طراحی مسجد توسط مهندس مهدی خان ممتحن‌الدوله شقاقی صورت گرفته است.
معمار آن نیز افرادی مانند استاد حسن معمار قمی، حاج ابوالحسن معمار و استاد جعفرخان معمار باشی کاشانی بوده‌اند. در سال 1320 تالاری در قسمت گلخانه مسجد افزوده شد. این مکان در حال حاضر دارالقرآن مسجد می‌باشد. همچنین در سال 1342 و 1375 تغییراتی در شبستان و گنبد اصلی مسجد ایجاد شد. این تغییرات توسط استاد حسین لرزاده و مهندس سعیدی انجام گرفت.
معماری و تزیینات بی‌نظیر مسجد سپهسالار
معماری بی‌نظیر مسجد سپهسالار حسین فرجام در تهران، تلفیقی از معماری ایرانی و معماری مساجد شهر استانبول است. می‌توان گفت در ساخت این مسجد توجه ویژه‌ای به مسجد جامع اصفهان، مدرسه چهارباغ اصفهان و مسجد ایاصوفیه شده است. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این مسجد، وجود یک گنبد ویژه است. 8 گلدسته در اطراف این گنبد وجود دارد. این مناره‌ها بین 25 الی 37 متر ارتفاع دارند.
پوشش کاشی‌کاری این گلدسته‌ها، منظره‌ای زیبا به وجود آورده است. 2 گوش خوابیده در گنبد، از معماری مسجدهای کشور ترکیه الهام گرفته شده است. این مسجد به طور خاصی گودبرداری شده است. 17 متر عمق این گودبرداری به استحکام بنا کمک شایانی کرده است. می‌توانید پلان مسجد سپهسالار تهران را در اینترنت جستجو کنید و ببینید.
بخش‌های مختلف مسجد سپهسالار
ورودی‌ها
در نقشه ابتدایی مسجد 6 ورودی مختلف وجود داشته است. بعد از اینکه کتابخانه مجلس توسط مهندس سیحون ساخته می‌شود، ارتباط 3 عدد از ورودی‌های شمالی با عمارت بهارستان قطع می‌شود. ورودی‌های غربی و اصلی مسجد در خیابان بهارستان واقع شده است. این 2 ورودی سردر بزرگ و دو لته‌ای داشته است. البته این ورودی دید مستقیم به صحن و حیاط مسجد ندارد؛ بلکه با یک دالان متحدالشکل به حیاط اصلی مدرسه وصل می‌شود.
در شرقی بنا نیز مخصوص بانوان بوده است. این ورودی نیز یک جلوخان هشتی جالب و دیدنی دارد که با یک راهروی طولانی به شمال شرقی صحن مدرسه می‌رسد. داخل هشتی ورودی شرقی یک طاق 7 کاسه وجود دارد. این بخش به نام طاق معلق شناخته می‌شود. این ترکیب زیبا به این صورت می‌باشد که یک کاسه در وسط قرار دارد و 7 کاسه دیگر را در بر گرفته است.
می‌توان این بخش را به عنوان یکی از شاهکارهای میرزا جعفرخان معمار باشی برشمرد. ورودی دیگری در بخش جنوبی مسجد سپهسالار وجود دارد. این ورودی دارای یک سردر ساده است و رو به حیاط دارالشفاء باز می‌شود. این قسمت هم‌اکنون تبدیل به محلی برای پاسخگویی به سوالات شرعی و همچنین دریافت وجوهات شرعی شده است. تزئینات آجری دالان‌های ورودی به صورت کاسه گنبدهای کوچک می‌باشد.
صحن مرکزی و حیاط کناری مسجد
4 ایوان در 4 طرف صحن مرکزی مسجد سپهسالار وجود دارد. ابعاد صحن مرکزی تقریبا 62 در 63 متر است. ایوان‌ها نیز 18 متر ارتفاع دارند. صحن دارای 2 طبقه ساختمان است که در هر طبقه تعدادی حجره برای طلاب ساکن در مسجد در نظر گرفته شده است. کتیبه‌ای که شامل متن وقف‌نامه می‌باشد، بالای حجره‌های طبقه همکف قرار دارد. حجره‌های این بخش، وسیع‌تر و روشن‌تر از حجره‌های سایر مدارس قدیمی هستند.
سردر آن‌ها نیز با استفاده از مقرنس‌های جذاب و دیدنی تزئین شده است. یکی از جالب‌ترین قسمت‌های مسجد، وجود مهتابی (بهارخواب_تراس) در طبقات بالایی است. این مورد، یکی از اختراعات معماری دوران قاجار است. وجود بهارخواب باعث زیبایی مجموعه، امنیت و آسایش ساکنین و تناسب معماری در صحن مرکزی شده است.
در این صحن، 4 باغچه سرسبز، 4 راهرو، حوض دایره‌ای شکل، فواره‌های جوشان و … وجود دارد. در گذشته آب قنات مهران در این حوض جریان داشته است. حیاط کناری مسجد نیز تناسبی با حیاط اصلی دارد. این حیاط در شمال شرقی ساختمان قرار دارد و نایب التولیه در آن سکونت دارد. در حیاط کناری نیز اتاق‌ها، شاه‌نشین، آبدارخانه و سرویس بهداشتی وجود دارد.
مناره‌ها و ایوان‌ها
در هر 4 طرف ساختمان مسجد سپهسالار ایوان‌هایی دیده می‌شود. ایوان جنوبی که به عنوان ایوان اصلی می‌باشد، به گنبد اصلی مسجد متصل می‌شود. همچنین 2 گلدسته در قسمت بالایی ایوان شمالی دیده می‌شود. بین این گلدسته‌ها نیز یک ساعت وجود دارد. این ساعت قدیمی که مربوط به سال ۱۸۸۰ میلادی می‌باشد، در کشور فرانسه ساخته شده است. بدنه اتاقک ساعت ابعادی در حدود 5 در 2.5 در 1.5 متر دارد.
این بدنه نیز به طور جالبی کاشی‌کاری شده است. تزئینات چوبی نیز در این بدنه وجود دارد. مناره‌های متعددی در مسجد وجود دارد. بلندترین مناره 37 متر و کوتاه‌ترین آن‌ها 25 متر می‌باشد. این مناره‌ها از آجر ساخته شده‌اند و تزئینات آن‌ها با کاشی می‌باشد. یکی از ابتکارات در ساخت مناره‌ها، امتداد نیم استوانه آن‌ها تا کف حیاط است.
شبستان زمستانی
این شبستان در بخش پشتی ایوان شرقی واقع شده است. 44 ستون سنگی در این شبستان وجود دارد. سقفی گنبدی بین هر 4 ستون دیده می‌شود. درون این گنبدها اسامی و صفات خداوند دیده می‌شود. این شبستان دارای یک محراب می‌باشد که با سنگ مرمر، مقرنس و گچ‌بری‌های زیبا مزین شده است.
این تزئینات در سال 1350 و توسط اساتیدی مانند حسین لرزاده و محمد حسین شکل‌آبادی انجام شده است. نمای این شبستان در ابتدا آجری بوده است و بعدها تزئین شده است. 4 ورودی مختلف در این بخش وجود دارد. سرویس بهداشتی و گرمابه، سایر قسمت‌های شبستان بوده است که در جنوب شرقی آن قرار داشته است.
شبستان تابستانی
شبستان تابستانی یا گنبدخانه، وسیع‌ترین بخش مسجد سپه سالار محسوب می‌شود. ارتفاع گنبد 25 متر و دهانه گنبد 15 متر می‌باشد. شبستان نزدیک به 1600 متر مساحت دارد. یک چلیپای بزرگ که نزدیک به 45 در 45 متر مساحت دارد، گنبد اصلی مسجد را در بر گرفته است. بال‌های چلیپا نیز توسط 4 گنبد کاربندی پوشش داده شده‌اند.
با دیدن این گنبدخانه، الگوهای قدیمی مسجدها و مدرسه‌های مهم ایران یادآوری می‌شود. این الگو را می‌توان به عنوان یک تحول بی‌نظیر در معماری مساجد ایرانی برشمرد. به طور مثال در ساخت این گنبد حداکثر سیلان و بی وزنی لحاظ شده است. در عین حال یکی از ظریف‌ترین گنبدخانه‌های ساخته شده می‌باشد.
4 پایه این گنبد، دیدی عالی به شبستان تابستانی می‌دهد. البته فردی که از بخش جنوبی این فضا را ببیند، ستون و پایه‌ای نخواهد دید. فضای شبستان تابستانی در بخش پشتی ایوان جنوبی واقع شده است. این شبستان دیوار و ورودی ندارد. همچنین به علت ارتفاع زیاد، جریان هوا در آن به خوبی انجام می‌گیرد.
کتابخانه مسجد سپهسالار
کتابخانه مسجد و مدرسه سپهسالار تهران، یکی از بخش‌های مهم آن محسوب می‌شود. این کتابخانه در سال 1259 و با 4000 نسخه کتاب افتتاح شده است. بنیان‌گذار کتابخانه میرزا حسین خان سپهسالار بوده است که کتاب‌های اعتضادالسلطنه را خریداری می‌کند و این مجموعه را تشکیل می‌دهد. هم‌اکنون بالغ بر 4200 کتاب خطی و حدود 10 هزار کتاب چاپ سنگی در این مرکز نگه‌داری می‌شود.
مدرسه‌ی مسجد سپهسالار
در مدرسه سپهسالار کلاس‌های مختلفی تشکیل می‌شده است. در شبستان تابستانی 2 قسمت برای تدریس وجود داشته است. همچنین یک مدرسه بزرگ در قسمت پشتی ایوان شمالی قرار دارد. در ادامه ایوان شمالی نیز یک گلخانه قرار داشته است. این گلخانه زمستانی مخصوص سخنرانی‌ها، تدریس و وعظ بوده است. هم‌اکنون از این قسمت به عنوان دارالقرآن و بسیج استفاده می‌شود.
فرهنگستان اول
فرهنگستان اول (فرهنگستان ایران) در مسجد و مدرسه سپهسالار تهران قرار داشته است. البته این مرکز هم‌اکنون جایگاه کتابخانه مسجد می‌باشد. با وجود بازسازی‌های انجام شده، می‌توان فرهنگستان اول را در این کتابخانه مشاهده کرد.
تالار چهل شیر
این تالار در گوشه شمال غربی مسجد سپهسالار واقع شده است. البته این بخش با 50 سال تاخیر نسبت به سایر بخش‌ها ساخته شده است. 8 ستون سنگی و یک حوض بزرگ (وضوخانه) در این تالار دیده می‌شود. در اطراف این قسمت چهل شیر فلزی قرار دارد. به همین علت به این مکان چهل شیر گفته می‌شود.
ساعت بازدید
ساعت بازدید از مسجد سپهسالار تهران به این صورت است که، هر روز هفته و به صورت شبانه‌روزی باز می‌باشد.
پارکینگ
افرادی که به این مکان می‌روند، می‌توانند ماشین خود را در پارکینگ عمومی نزدیک به خیابان صف پارک کنند. خیابان جمهوری نیز در طرح ترافیک قرار دارد. این موضوع را در نظر داشته باشید. در این مقاله با مسجد سپهسالار قدیم تهران آشنا شدید. اگر از این مکان تاریخی دیدن کرده‌اید، نظرات خود را در سایت فانزی به اشتراک بگذارید.