قلعه والی از بناهای ساخته شده در عصر قاجار در ایلام به شمار می آید، که در بالای تپه ی چگا میرک (خیابان پاسداران امروزی) و در سال 1325 هجری قمری و به دستور غلامرضا خان فیلی، والی وقت ایلام، در محله ای به نام حسین آباد که به “ده بالا ” مشهور بوده ساخته شده است. این قلعه محل اسکان موقت والی و خانواده او در فصل تابستان بوده است. در مورد تاریخچه قلعه با استناد به سنگ نوشته تخت خان ( 15 کیلومتری شمال شرقی صالح آباد) می توان بیان کرد که این قلعه به دستور غلام رضا خان ساخته شده، چنانچه خود او در این محل بعد از پاره ای توضیحات در باب اقدامات خود می گوید : ( دستور به ساخت قلعه حسین آباد نمودم ).

معماری قلعه :

قلعه والی از حیث معماری یکی از زیباترین آثار تاریخی ایلام به شمار می اید، چرا که در ساخت آن دقت بسیار زیادی برای بخش های مختلف به کار رفته است. این بنا در زمینی به مساحت 17.4687 متر مربع ساخته شده و در زمانی که اقدام به ساخت قلعه شده بود، منطقه مورد نظر خالی از جمعیت و ساختمان های مسکونی بوده که با گذشت زمان و به تدریج بناهای مختلفی توسط مردم در اطراف قلعه ساخته شد.

از حیث ظاهری، قلعه به شکل ذوزنقه ساخته شده است. در هنگام ورود از پله های قلعه به داخل بنا، اولین چیزی که توجه هر گردشگری را به خود جلب می کند حوض مستطیلی شکل و زیبایی است که در میانه حیاط ساخته شده است که رنگ آبی و فواره زیبای داخل آن توجه هر بیننده ای را تا چندین دقیقه به خود جلب می کند. این حوض در ابتدای زمان ساخت قلعه، در اطراف چشمه هایی پر از آب قرار داشت که بعد از تخریب حاصل از جنگ تحمیلی خشک شده و از بین رفت. اما به دنبال بازسازی مجدد آن، برای حفظ حالت نمادین حوض به صورت مصنوعی و از طریق لوله کشی دوباره حوض پر از آب شد.

از دیگر زیبایی های قلعه می توان به تالار (شاه نشین) زیبایی که در ضلع شمالی قرار دارد اشاره کرد که ابعاد و اندازه ای بزرگ تر از سایر اتاق ها دارد.  در میانه ی شاه نشین، حوض زیبا و کوچکی قرار داشت که اطراف و داخل آن با سنگ مرمر تزئین شده بود که بعد از تخریبی که به دنبال جنگ انجام شد و در روند بازسازی با کاشی های رنگی بازسازی شد.

اما زیبایی های این سازه تنها به حوض های آن محدود نمی شود، بلکه وجود نرده های مشبک، تراس های سر پوشیده، ستون های دایره ای، کاشی های رنگی، پنجره ها و در هایی با شیشه های رنگارنگ و کاج های بلند قامت این بنا چشم ها رو به خود خیره می کند.

قلعه از بیست اتاق بزرگ، چهار اتاق کوچک، چهار ایوان و دو تراس در ضلع جنوبی آن تشکیل شده است. از حیث امنیت، قلعه از دو برج نگهبانی که به صورت نیم دایره در راس ضلع شمال شرقی و غربی قرار دارند تشکیل شده است که در اطراف آن ها کنگره هایی برای قرار گرفتن نگهبان ها و دیده بانی آنها وجود دارد.

قلعه دارای سه در ورودی در سه ضلع مختلف جنوب، شرق و غرب می باشد. ورودی اصلی در ضلع جنوبی قرار دارد، اما گمان برده می شود که سایر در ها برای مهمان های خاص والی بوده اند و توسط راهروهایی سر پوشیده به حیاط متصل می شده اند. سبک ورودی قلعه به شیوه یونانی می باشد.

تخریب قلعه، بازسازی مجدد :

در زمان هشت سال جنگ تحمیلی، علاوه بر آسیب های جدی که به شهر و ساختمان های مردم وارد شد بناهای تاریخی هم از این حادثه در امان نبودند و قلعه والی هم در طول جنگ نزدیک به پنجاه درصد تخریب شد که بعد از پایان جنگ و با همکاری سازمان میراث فرهنگی در سال 67 شروع به بازسازی مجدد شد که در نهایت در سال 69 به پایان رسید. با وجود تلاش های زیادی که انجام شد تا ساختار قلعه هم از حیث معماری و هم تاریخی از بین نرود اما، تغییراتی اندک در معماری بخش هایی از قلعه از جمله سقف ایوان های قلعه و برخی نقاط دیگر ایجاد شد.

این قلعه در سال های اخیر به موزه مردم شناسی شهر ایلام تبدیل شده که تاریخ و گذشته ایلام را به خوبی نشان می دهد. این بنا در تاریخ 19 خرداد 1376 به شماره 1798 به ثبت ملی رسید.