معرفی سازه های آبی شوشتر

سازه های آبی شوشتر مجموعه‌ای از 13 اثر تاریخی فوق‌العاده است. این آثار شامل چندین پل، بند، آسیاب، کانال، تونل و آبشار هستند که با یکدیگر در ارتباط هستند. در این مقاله با این مجموعه دیدنی و فوق‌العاده آشنا می‌شویم. با من در فانزی همراه باشید.

تاریخ ساخت سازه های آبی شوشتر که بی‌نهایت هوشمندانه می‌باشد، به دوران حکومت هخامنشیان تا ساسانیان برمی‌گردد. هدف از ایجاد این اثر، استفاده بهتر از آب منطقه بوده‌است. یکی از باستان‌شناسان فرانسوی، مادام ژان دیولافوآ، این سازه را بزرگ‌ترین مجموعه ساخته شده به دست بشر، قبل از انقلاب صنعتی می‌دانسته‌است. این سازه‌های خارق‌العاده، دهمین اثر تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو می‌باشد.

معماری سازه های آبی شوشتر

حقیقتا که این سازه‌ها را می‌توان به عنوان یکی از عجایب تاریخ عنوان کرد. چند هزار سال پیش که ابزارآلات پیشرفته‌ای وجود نداشته‌است، ساخت چنین اثری نشان‌دهنده علم فوق‌العاده دانشمندان آن دوران بوده‌است. برای آب‌بندی این بناها، حفراتی داخل سنگ و ساروج به وجود آورده‌اند تا ماندگاری بنا بیشتر شود.

به همین دلیل است که این اثر تا امروز برجای مانده‌است. همین تلاش برای ماندگار کردن بنا، یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این اثر جاودانه است. حقیقتا نقشه سازه های آبی شوشتر بسیار هوشمندانه و جالب طراحی شده‌است. برنامه‌ای برای دیدن این بنای دیدنی طراحی کنید و شگفت‌زده شوید.

ویژگی و کاربرد سازه های آبی شوشتر

تحقیق در مورد سازه های آبی شوشتر شما را به نتایج جالبی می‌رساند. این سازه‌ها به این دلیل ایجاد شده‌اند تا آب کارون به یک سمت دیگر منحرف شود. آب‌بندی بستر نیز مانع از تخریب آن در طول سالیان طولانی شده‌است. آب پشت یک سد (سد گرگر) جمع می‌شده‌است و سپس از درون حفرات عبور می‌کرده‌است.

پس از آن از آسیاب‌های آبی، نهرها و تونل‌ها رد می‌شده‌است و در نهایت با سقوط از آبشارهای زیبا وارد حوضچه می‌ریخته‌است. وجود آسیاب‌های آبی باعث می‌شده‌است که از نیروی آب برای مصارف دیگری هم استفاده شود و این انرژی هدر نرود. مردم روستا از این آب برای شرب و کشاورزی استفاده می‌کرده‌اند.

این اثر نشان می‌دهد که مردمان ایران باستان به آب و نگه‌داری از این مایه حیات اهمیت می‌داده‌اند. این سیستم باعث توزیع آب، نگه‌داری و صرفه‌جویی در آن می‌شود. سازه های آبی شوشتر در سیل نیز بسیار کاربردی است و مانع از ایجاد سیلاب‌ می‌شود. همانطور که در سیل فروردین ماه 1398 در خوزستان، شوشتر از وقوع سیلاب در امان بود.

اجزای سازه‌ها

بند میزان

این بند در واقع سدی است که در این مجموعه وجود دارد. این بند در دوره حکومت شاپور اول ساسانی ساخته شده‌است. وجود این سد، آب کارون را بین 2 رود گرگر و شطیط قسمت می‌کند. بند میزان از سنگ و ساروج ساخته شده‌است. این سد چنان اهمیت داشته‌است که شکستن آن را مساوی با ازدیاد فقر و بدبختی در شهر می‌دانسته‌اند. زمانی که این سد و سایر سازه‌ها برجای باقی بمانند، ۴۰ هزار هکتار زمین در شوشتر آبیاری می‌شود.

رودخانه دست کند گرگر

نهر گرگر یک رودخانه است که به صورت مصنوعی و دست کند ساخته شده‌است. این نهر در بخش شمالی شهرف توسط بند میزان از رود کارون جدا می‌شود. این رودخانه در دوران هخامنشیان ساخته شده‌است و هدف از ایجاد آن، تکمیل سازه‌های آبی بوده‌است.

طول رودخانه دست کند گرگر، 40 کیلومتر است و آب درون آن پس از عبور از این مقدار مسافت، با شاخه شطیط یکی می‌شود. یکی از دلایل ساخت این رود، کاهش حجم آب رود کارون بوده‌است. همچنین وجود این رود، آبیاری زمین‌های بالادست رودخانه کارون را ممکن می‌سازد. این رود حتی مانع از ورود دشمنان به شهر می‌شده‌است. به همین علت باعث امنیت بیشتر این شهر بوده‌است.

برج کلاه فرنگی، یکی از قسمت‌های سازه های آبی شوشتر

برج کلاه فرنگی که در زمان قاجار ساخته شده‌است، بر فراز تپه‌ای مشرف به بند میزان قرار دارد. این برج یک بنای 8 ضلعی می‌باشد که در واقع جایی برای دیده‌بانی و نظارت بر کارگران بوده‌‌است. همچنین بر فراز این برج می‌توانستند مقدار و شدت جریان آب را نظارت کنند.

پل بند گرگر

پل بند گرگر، یکی دیگر از سازه‌های این مجموعه تاریخی است. این اثر در دوران ساسانیان ساخته شده‌است. طبق اسناد تاریخی، این پل بند به عنوان یکی از دروازه‌های ششگانه تاریخی شوشتر شناخته می‌شده‌است. پل بند گرگر به منظور انحراف آب از رودخانه مصنوعی گرگر ایجاد شده‌است. سپس آب به سمت تونل‌های آسیاب آبی هدایت می‌شده‌است.

مجموعه آبشارها و آسیاب‌های آبی

مجموعه‌ای از آبشارها و آسیاب‌های آبی در این سازه عظیم وجود دارد. در واقع این آبشارها و آسیاب‌ها، مهم‌ترین و شاخص‌ترین قسمت این سازه بزرگ هستند. این مجموعه آبشارها و آسیاب‌ها در مجاورت پل بند گرگر و رودخانه گرگر قرار دارند. اگر به این بخش بروید می‌توانید تعداد زیادی آسیاب را ببینید که به زیبایی خودنمایی می‌کنند.

در واقع استفاده از نیروی آب برای به چرخش درآوردن آسیاب‌ها، نمونه‌ای از هوشمندی این سازه آبی است. در گذشته تقریبا 40 آسیاب در این محدوده وجود داشته‌است. این آسیاب‌ها برای تولید آرد مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. تمام این محوطه از سنگ خارا، ملات آهک و ساروج ساخته شده‌است.

همچنین می‌توان اتاق‌هایی تودرتو را مشاهده کرد که توسط حجاری دیواره‌های سنگی رود به وجود آمده‌اند. آب گرفتگی سازه‌ های چوبی شوشتر مانند بخش‌هایی از آسیاب‌ها، باعث از بین رفتن قسمت‌هایی از آن شده‌است. البته این موضوع با توجه به قدمت این اثر طبیعی است. این بخش به 3 محوطه تقسیم می‌شود که در ادامه معرفی می‌شوند.

محوطه شرقی

در این بخش تقریبا 10 آسیاب وجود دارد که به نام‌های راتق، دو برادران، داراب خان و دهانه شهر هستند. این آسیاب‌ها دارای 2 سنگ آسیاب هستند و آبی که استفاده می‌کنند از تونل بلیتی تامین می‌شود.

محوطه شمالی

در این محوطه ساختمان‌هایی با قدمت کمتر به چشم می‌خورد. چندین آسیاب دیگر مانند آسیاب‌های خدایی، رضا گلاب یا پنیری و رضوان در این بخش قرار دارد. همچنین تاسیسات کارخانه برق مستوفی و یک تلمبه‌خانه نیز در این محوطه دیده می‌شود که در واقع تامین‌کننده آب مورد نیاز شهر بوده‌است. آب این آسیاب‌ها از تونل سه کوره آب تامین می‌شده‌است. همچنین آبی که به مصرف کارخانه برق می‌رسیده‌است، از تونل دهانه شهر می‌آمده‌است.

محوطه غربی

در محوطه غربی 21 آسیاب وجود دارد که از انواع شیبی و تنوره‌ای هستند. این آسیاب‌ها همانند جزیره‌ای در میان كانال دوپلون و شاخه گرگر قرار دارند. یک پل سنگی با دو دهانه و ابعاد 9*3*5 متر، راهی برای نزدیک شدن به این آسیاب‌ها است. این مجموعه آسیاب‌های دیدنی، به عنوان قسمتی از نظام آبی و تاریخی شوشتر شناخته می‌شوند.

قلعه سلاسل | سازه های آبی شوشتر

این قلعه یک دژ بسیار بزرگ است که چندین حیاط‌، سربازخانه‌، طویله‌، حمام‌، شبستان‌ و برج را دربرمی‌گیرد. در این بنا تعدادی باغچه‌، قورخانه، نقاره‌خانه، حرم‌خانه، آشپزخانه، قاپی،‌ حوض، حصار و خندق نیز وجود دارد. این قلعه جالب نیز به عنوان بخشی از نظام آبی تاریخی شوشتر در فهرست یونسکو ثبت شده‌است.

بند برج عیار و نیایشگاه صابئین

این بند که به نام صابی کش نیز شناخته می‌شود، یکی دیگر از سازه های آبی شوشتر است. این بند در مسیر رود گرگر واقع شده‌است. می‌توان در مجاورت آن آثار عبادتگاه‌های صابئین را هم مشاهده کرد. این اثر نیز در دوران ساسانیان ساخته شده‌است و یکی از بخش‌های این عجایب ساخته شده به دست ایرانیان باستان است.

کانال داریون

این کانال یا نهر، بخش دیگری از سازه های آبی شوشتر است که از رود شطیط جدا می‌شود. البته باز در بخش دیگری به آن ملحق می‌شود. نام داریون از دارا یا داریوش گرفته شده‌است و مربوط به دوره هخامنشیان است. دهانه این نهر زیر قلعه سلاسل واقع شده‌است. وظیفه این نهر این بوده‌است که دشت میاناب شوشتر را آبیاری کند.

در کتابی تحت عنوان تحفة‌العالم آمده‌است که: “در حوالی شهر باغ و بوستان نبود و رودخانه از حوالی شهر تخمینا نیم فرسخ دور بود و مردم قری و قوافل به کشتی از رودخانه عبور می‌نمودند و به این سبب زحمت بسیاری کشیدند تا این که دارای اکبر نهر داریان را ابتدا نموده فرصت اتمام نیافت و دارا بن دارا به اتمام آن کوشید و آب از میان شهر و صحرای گرگر جاری ساخت و این قبل از اسکندر ذوالقرنین بود”.

بند ماهی بازان شوشتر (بند خدا آفرین)

این بند، یکی از بندهای طبیعی در سازه های آبی شوشتر است که در مسیر رودخانه گرگر قرار دارد. احتمال می‌رود که این بند را در زمان حفر رودخانه پیش‌بینی کرده باشند. این بند شامل رشته‌ای سنگ یکپارچه است. در میانه آن نیز 3 دیوار ساخته شده‌است که مجرایی برای عبور آب می‌باشد. این سازه که به دست ساسانیان ساخته شده‌است، همانند سایر قسمت‌های این مجموعه عظیم در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌است.

پل بند شادروان

پل شادروان شوشتر که به آن بند قیصر نیز گفته می‌شود، در دوران ساسانیان ساخته شده‌است. این پل به عنوان قدیمی‌ترین پل دنیا شناخته می‌شود و دارای 44 دهنه است. این سازه در شاهنامه فردوسی هم عنوان شده‌است. هم‌اکنون 50 درصد از این پل بازسازی شده‌است. می‌گویند که شاپور اول ساسانی، والریانوس امپراتور روم را مجبور به کار در ساختمان سد نزدیک به شوشتر کرد. احتمال می‌رود که این پل توسط مهندسین رومی طراحی شده باشد.

بند خاک

بند خاک، یکی دیگر از بخش‌های سازه های آبی شوشتر است. این بند آب جاری را از نهر داریون به نهر رقط انتقال می‌دهد. زمانی که احتمال طغیان آب نهر داریون می‌رفته‌است، این بند هادی آب به سمت نهر رقط بوده‌است. نهر رقط هم در آخر به رودخانه گرگر می‌ریزد. در این مسیر چندین بند مانند بند خاک، پل بند لشکر، پل شاه علی، بند شرابدار و … وجود داشته‌است. این بند در دوران ساسانیان ساخته شده‌است.

پل بند لشکر و پل شاه علی

پل بند لشکر، یکی دیگر از سازه‌های این مجموعه عظیم، در کنار دروازه لشکر قرار دارد. این دروازه به عنوان یکی از شش دروازه تاریخی شوشتر شناخته می‌شود. می‌توان آثار حصار شوشتر را در مجاورت پل بند لشکر مشاهده کرد.

بند شرابدار

این بند در مسیر نهر رقط واقع شده‌است. آبی که از این بند می‌گذرد در نهایت به رود گرگر می‌ریزد. نهر رقط، یکی از انشعابات نهر داریون می‌باشد. آب جاری بعد از عبور از پخشاب داریون (بند خاک) به پل بند لشکر می‌رسد. سپس از چند گذر دیگر عبور می‌کند و به بند شرابدار می‌رسد. این بند بین 2 سازه یعنی پل بند لشکر و بند خداآفرین واقع شده‌است. در بخش جنوبی آن نیز قسمتی از حصار شهر را می‌بینید.

بهترین زمان برای رفتن به سازه های آبی شوشتر

با توجه به اینکه شوشتر در بخش جنوبی کشورمان قرار دارد، بهتر است در فصول خنک‌تر مانند اوایل بهار، پاییز و زمستان به دیدن این مجموعه بروید. البته از قبل برنامه‌ریزی کنید تا در زمان باران‌های فصلی بهار و بارش‌های سنگین به این منطقه نروید.

متشکریم که با فانزی همراه بودید و در مورد کاربرد سازه های آبی شوشتر اطلاعاتی به دست آوردید. امیدواریم که این مقاله مفید بوده باشد.