قلعه بیرجند که به نام های قلعه ته ده و پایین شهر و یا دژ بیرجند معروف می باشد؛ بزرگترین آثار تاریخی است که در شهر بیرجند در استان خراسان جنوبی قرار دارد. این قلعه زیبا بر بلندترین تپه غربی شهر بیرجند واقع شده است.

تاریخچه:

قلعه بیرجند یک دژ کوهستانی است که کاربردهای نظامی دارد. دژ پایین شهر مکانی برای نگهبانی می باشد و ساکنان آن قلعه نگهبانانی بودند که وظیفه آنها رساندن اخبار، حفظ امنیت و پاسداری اهالی منطقه بودند.

قلعه ته دره یکی از آثار به یاد مانده از دوران صفویه می باشد که در مرکز بافت قدیم شهر، با برج برج و بارویی مرتفع ساخته شده است. قلعه ته دره هسته ی اولیه شهر بیرجند محسوب می شود.

دژ ته دره با راههای زیرزمینی به مراکز مهم شهر مانند ارگ بهارستان، ارگ کلاه فرنگی و قنات قصبه در ارتباط است. در این قلعه آب انبارها و مواد خوراکی پیوسته نگهداری می شد تا هنگام جنگ و یورش دشمن، مردم منطقه با خانواده های خود به قلعه بیرجند پناه ببرند.

در طول تاریخ به این قلعه صدماتی وارد شده است که تعمیرات و بازسازی آن در سال 1378 خورشیدی آغاز شده است.

معماری:

قلعه بیرجند به وسعت 3000 متر مربع است. مصالح به کار رفته در ساخت قلعه از خشت و گل، چینه می باشد. دژ بیرجند دارای دو درب ورودی است که درب یک ضلع شمالی و درب دوم در ضلع غربی، قلعه بیرجند می باشد.

برج های قلعه بیرجند دوطبقه ای و به شکل استوانه می باشد، آنها در چهار طرف بنای قلعه قرار دارد. در ساخت اولیه قلعه بیرجند دارای 7 برج بود اما امروزه 6 تای آن سر پا می باشد و یکی از برج ها کاملا از بین رفته است. در داخل برج های دژ بیرجند؛ روزنه هایی برای دیدبانی و تیراندازی تهیه شده است.

دیوارهای قلعه به صورت برآمده ساخته شده است که امکان دیدبانی بر فراز باروها را برای نگهبانان بهتر فراهم می کردند. پلان قلعه بیرجند به صورت چهارضلعی با چهار برج در چهار گوشه و دو برج اضافه در دو طرف شرقی و غربی است.