آتشکده‌ی آذر برزین مهر نام یکی از آتشکده های مقدس آیین زرتشتی در دوره ی ساسانیان و دوره های پیش از آن از گونه ی آتش بهرام بوده است. آتشکده ی آذر برزین مهر آتش خاص واستریوشان (کشاورزان) ایران زمین در کنار دو آتشکده ی بزرگ دیگر به نام های آذر گُشنَسب (آتش شاهان و رزمیان) و آذر فرن بغ (آتش روحانیان) قرار داشته که از احترام و جایگاه ویژه ای برخوردار است.
آذر در آیین مزدیسنا (زرتشت) نام ایزد نگهبان آتش است که در کتاب اوستا پسر اهورامزدا خطاب شده که نشان دهنده ی بلندی جایگاه او در آیین زرتشت است. آذر (آتش) پیامبر (پیک) میان مردم و اهورامزدا محسوب می شده که مقدس بوده است.
پیشینه ی تاریخی و اساطیری
براساس روایات دینی زرتشتی در آغاز آفرینش اهورامزدا سه اتش فَرن بَغ، گُشنَسب و بُرزین مهر برای پاسبانی از جهان و جهانیان آفرید. در سر گذشت ایرانی آغاز آفرینش که پس از اولین یورش اهریمن به جهان آغاز می شود، پیمان نبردی در نه هزار سال بعد میان اهورامزدا و او بسته می شود. بر اثر دعای اهورامزدا، اهریمن بی هوش می شود و به دوزخ می افتد اما یاران و همدستان اهریمن در پایان سده ی هزاره ی دوم او را هشیار می سازند. سرانجام نبردهای دهگانه ای میان اهریمن و آفریدگان اهورامزدا درمی گیرد. در هفتمین نبرد که نبرد بین آتش و دیو اهریمنی اِسپَنجَروش (دیوی که ابر باران را می برد و سعی در جلوگیری از فروریختن باران می کند) بود که برزین مهر به یاری سه آتش دیگر در برابر اهریمن می ایستند.
همچنین در روایت های دینی آمده است که مردم جهان به وسیله ی گاو سریسوگ (هَدَویش) از کشوری به کشور دیگر می رفتند. در زمان تهمورث (هوشنگ از فرمانروایان دوران اساطیری) شبی به ناگاه هنگامی که مردم از خونیرس که در جغرافیای امروز شامل ایران، عربستان، آسیای صغیر، هند، چین و ترکمنستان می شود می رفتند دریا طوفانی شد. در این هنگام آتشی که در آتشدان بر پشت سریسوگ بود و جهان را روشن می کرد به دریا افتد. در این هنگام سه آتش برزین مهر، فرن بغ و گشنسب بودند که همه جا را روشن کردند تا مردم بتوانند از دریا عبور کنند.
و نیز گفته می شود جم (جمشید که به یاری اهورامزدا بر جهان سروری یافته بود) کارهای خود را بیشتر به کمک این سه آتش انجام می دادند.
آمده است که برزین مهر در جای خاصی استقرار نداشت تا زمانی که انوشه روان زرتشت دین خود را به گشتاسب (از فرمانروایان ایران دوره ی اساطیری) و فرزندانش عرضه کرد و در این هنگام بود که اهورامزدا بهمن، اردیبهشت و برزین مهر را برای دعوت به دین به خانه ی گشتاسب فرستاد. بهمن و اردیبهشت از جمله اَمشاسپندان (که جلوه های اهورامزدا بودند و کارهای بزرگ جهان را انجام می دادند) به حساب می آیند و همراه نمودن برزین مهر با آنان نشان از جایگاه بالای او در نزد اهورامزدا است. وجرکرد دینی (وزرکرد دینی) چنین روایت می کند بامداد هنگام زمانی که سقف خانه ی گشتاسب شکافت، زرتشت با درخشندگی مینوی خود همراه دفتر اوستا، آتش برزین مهر و درخت سرو نزد گشتاسب پدیدار شد و آتش را به دست او داد ولی آتش دست کسی را نسوزاند. گشتاسب دین را پذیرفت و آتش برزین مهر را به کوه ریوند در دادگاه (آتشکده) قرار داد.
مکان آتشکده ی آذر برزین مهر
تاکنون 6 محل به عنوان مکان های احتمالی آذر برزین مهر به صورت زیر مطرح شده اند :
- برزنون سرولایت نیشابور
- گلمکان در شهرستان چناران
- محلی در نزدیکی کاشمر
- قدمگاه نیشابور
- ده جنبد در ششتمد
- چهار طاقی خانه دیو در شهرستان داورزن
دلایل عدم صحت وجود آتشکده‌ی برزین مهر در داورزن سبزوار
- آتشکده ای همچون آتشکده ی آذر برزین مهر که جزو سه آتش بزرگ بوده بعید است که در چنین جای دور افتاده ای بنا شده باشددور از ذهن است که کشاورزی از نیشابور کهن حاضر بوده باشد که برای نیایش و برگزاری جشن های فراوان به این مکان برود.
- آتشکده ای که کشاورزان یک کشور برای نیایش به آن جا می رفتند باید بزرگتر و باشکوه تر بوده باشد.
امید است که در پی پژوهش های آینده ی باستان شناسان محل دقیق آتشکده ی آذر برزین مهر، این آتشکده ی مهم باستانی، شناخته شود.
بیشتر بخوانید: آداب و رسوم خراسان رضوی
